"نقشه ذهن"

"آشنایی با نقشه‌ ذهن" (Mind Map)

نقشه‌ ذهن: یک روش قدرتمند برای یادداشت‌نویسی

نقشه‌ ذهن یک تکنیک مفید است که روش یادداشت‌نویسی را بهبود بخشیده و حل خلاقانه‌ مشکلات را تقویت می‌نماید. این نقشه به صورت دایره‌ای شکل، حول کلمه‌ کلیدی یا ایده‌ اصلی رسم می‌شود. با استفاده از نقشه ذهن، شما به سرعت، ساختار یک موضوع را تشخیص داده و ارتباط بین اطلاعات مختلف مربوط به موضوع را درک می‌کنید. همچنین در این روش، حقایق و اطلاعات خامی که در یادداشت‌های معمولی محدود یا حذف می‌شوند، ثبت می‌گردند. علاوه بر این، نقشه ذهن، اطلاعات را در قالبی نگه می‌دارد که ذهن شما آنها را به سادگی به یاد آورده و به سرعت مرور می‌کند. رسم آن ساده بوده و برای موضوعات مختلف، قابل استفاده است. با توجه به اهمیت دو مقوله حل مشکل و ایده‌یابی در طراحی، این روش می‌تواند برای طراحان صنعتی، روشی مفید و کاربردی باشد.

نقشه ذهن چیست؟

نقشه ذهن یک روش گرافیکی برای نشان دادن ایده‌ها و مفاهیم است. در حقیقت، نقشه ذهن یک نمودار تصویری و شبکۀ معنایی است که ارتباطات معنادار را بین بخش‌های مختلف اطلاعات نشان می‌دهد. این روش، یک ابزار تفکر تصویری است که در سازماندهی اطلاعات، تجزیه و تحلیل و درک بهتر مفاهیم و همچنین به یاد آوردن افکار و خلق ایده‌های نو به شما کمک می‌کند. مانند هر ایده‌ بزرگ، قدرت نقشه ذهن در سادگی آن است.

در نقشه ذهن برخلاف یادداشت‌نویسی‌های متداول و یا متون خطی، اطلاعات، به روشی مشابه عملکرد مغز انسان، سازماندهی می‌شوند. از آنجا که این روش هم تحلیلی و هم هنری است، مفز شما را به روش پربارتری به کار گرفته و به عملکردهای مغز برای شناخت مفاهیم و مطالب کمک می‌کند و بهتر از همه اینکه این روش، روشی سرگرم‌کننده و لذت‌بخش است.

نقشه ذهن که توسط تونی بوزان (Tony Buzan) معرفی و شناسانده شد، قالب فهرست‌وار متداول در یادداشت‌برداری‌ها را که به کمک یک ساختار دوبعدی انجام می‌شد، متوقف نمود. یک نقشه ذهن خوب، ساختار کلی یک موضوع، اهمیت نکات خاصِ مرتبط با موضوع و روش ارتباط حقایق را نشان می‌دهد.

نقشه ذهن، خلاصه‌تر و جمع و جورتر از یادداشت‌های معمولی است و اغلب فقط یک طرف کاغذ را پر می‌کند. این موضوع به شما کمک می‌کند که ارتباطات را ساده‌تر ایجاد کنید. اگر چنانچه پس از رسم آن، به اطلاعات بیشتری نیاز پیدا کنید، می‌توانید به سادگی، مطالب را به آن اضافه کنید. نقشه ذهن روشی است که به سادگی قابل مرور کردن است و شما می‌توانید به سادگی با یک نگاه اجمالی، مطالب را در ذهن خود بازنگری کنید.

پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود این است که یک نقشه ذهن چه شکلی است؟ بهتر است به جای توضیح دادن، مثالی بیاوریم:

در تصویر 1، یک نقشه ذهن درباره خود نقشه ذهن رسم شده و به شیوه‌ گرافیکی، عوامل، اصول و روش‌های رسم آن اشاره می‌کند. ممکن است در وهله‌ اول، نامرتب و به‌هم‌ریخته به نظر برسد، اما اگر شما فقط یکبار عادت به یادداشت‌برداری خطی را کنار بگذارید و از این شیوه‌ جدید استفاده کنید، هرگز به روش‌های قدیمی باز نخواهید گشت.

تاریخچه‌ استفاده از نقشه ذهن

یک تاریخچه‌ کوتاه می‌تواند برای ایجاد یک دورنما از موضوع، مفید باشد. نقشه‌های ذهنی و مفاهیمی مشابه آن، قرن‌هاست که در یادگیری، مشکل‌گشایی‌های گروهی، یادآوری مطالب، تفکر بصری، حل مشکلات و ایده‌یابی، توسط مربیان، مهندسان، روانشناسان، طراحان و مردم عادی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

روزهای نخست: برخی از نمونه‌های اولیه نقشه‌های ذهنی، توسط متفکر و فیلسوفِ مشهور اهل هلن، پرفیری تایروس (Porphyry of Tyros) در قرن سوم میلادی، در تصویرسازی بخش‌های مفهومی مباحث ارسطو، شکل گرفته است (به نظر می‌رسد تصویر 2 یکی از کپی‌های قرون وسطایی آن باشد). نکته‌ قابل توجه این است که این شیوه به قدری خلاقانه بوده که در یک کتاب قدیمی چاپ شده است و روش تصویرسازی آن، درک تفکر پیچیده ارسطو را آسان‌تر کرده است.

نوری در دوران تاریک: تاریخ‌نویسان به فیلسوف دیگری که از شکل‌های اولیه‌ نقشه ذهن به عنوان یک ابزار کمکی در فهم و درک مطالب استفاده می‌کرده است، اشاره می‌کنند. ریمون لیول (Ramon Liull)، فیلسوف و نویسنده‌ اسپانیایی قرن 13 و 14 میلادی، نیز چنین ساختارهایی را به شکل نقشه‌های تصویری، مورد استفاده قرار داده است. یکی از نمودارهای او به درخت دانش اشاره دارد و دیگری درخت فلسفه‌ عشق (تصویر 3).

در اواخر قرون وسطی و در آغاز دوران جدید علم و هنر، لئوناردو داوینچی، یکی از دانشمندان و هنرمندان مشهور و همه‌فن‌حریف نیز اغلب به شیوه‌ نقشه ذهن اشاره داشته است. او تصاویر و نوشته‌های خود را به صورتی غیر‌خطی یادداشت می‌کرد (تصویر 4).

دوران شکوفایی: شبکه‌ معنایی از طریق شناخت تئوریک روند یادگیری انسان شکل گرفت و توسط دکتر آلن کولینز (Dr. Allen Collins) و ام.اس. کوایلیان (M.S. Quillian) در اوایل دهه‌ 60 میلادی به صورت نقشه ذهن یا مایندمَپ درآمد. دکتر آلن کولینز به‌دلیل مطالعات و پژوهش‌هایش در زمینه‌ یادگیری، خلاقیت و تفکر ترسیمی به عنوان پدر نقشه ذهن (به صورت امروزی) شناخته می‌شود.

مردم قرن‌هاست از این تکنیک سازماندهی تصویریِ دایره‌ای شکل، در زمینه‌های مختلف مانند مهندسی، روانشناسی و آموزش، به صورت نقشه‌های تصویری ذهنی یا شبکه‌ای استفاده می‌کنند، اما منشاء اولیه‌ نقشه ذهن توسط نویسنده و روانشناس مشهور بریتانیایی، تونی بوزان مطرح شده است. او ادعا می‌کند که این ایده به وسیله‌ معناشناسی عمومی در رمان‌های علمی تخیلیِ آلفرد کورزیبسکی (Alfred Korzybski) به‌وجود آمده است. بوزان این ایده را از طریق کتاب‌ها و سخنرانی‌هایش معرفی کرد و این جرأت را به خود داد تا این روش را مُدون و فرموله کند. او می‌گوید که یادداشت‌نویسی‌های متداول، بستگی به خواننده و مشاهده‌ خطوط از چپ به راست و بالا به پایین دارد؛ درحالیکه آنچه که دقیقاً اتفاق می‌افتد این است که مغز انسان به کل صفحه به صورتی غیرخطی می‌نگرد. او همچنین از فرضیات مشهور درباره‌ نیمکره‌های مغز استفاده کرد تا برتری روش ترسیمی نقشه‌های ذهنی را نسبت به سایر روش‌های یادداشت‌برداری نشان دهد.

بوزان ادعا می‌کند که نقشه ذهن روشی عالی برای یادداشت‌نویسی است و نسبت به سایر روش‌ها، کمتر کسالت‌آور است. او همچنین بیان می‌کند که نقشه ذهن، کلیه‌ مهارت‌های چپ و راست مغز را به کار گرفته و باعث تعادل مغز و به کارگیری 99درصد از پتانسیل ذهنی به کار نرفته انسان و ایجاد الهام (که او آن را فرامنطق می‌نامد) می‌گردد.

دوران پیشتاز امروز: امروزه نقشه‌های ذهنی در شکل‌های مختلف و کاربردهای متفاوت شامل یادگیری و آموزش، برنامه‌ریزی، ایده‌پردازی یا نمودارهای مهندسی، مورد استفاده قرار می‌گیرد. با مقایسه‌ نسخه‌های اولیه‌ نقشه‌های مفهومی، که توسط متخصصین دهه 60 میلادی شکل گرفت، با ساختار امروزیِ نقشه‌های ذهنی، به شباهت‌های آنها پی می‌بریم، ولی نقشه‌های امروزی ساده‌تر بوده و تنها یک واژه‌ کلیدی مرکزی دارند.

اینترنت و فن‌آوری‌ها و تکنیک‌های جدید امروزی، تغییراتی را در الگوها به وجود آورد. با استفاده از شبکه‌های مختلف، سازندگان نقشه‌های ذهنی می‌توانند با هم همکاری کنند و با استفاده از این نقشه‌ها، مشکلات پروژه‌های مختلف را حل کنند. این امر پیشرفت‌های چشمگیری را به همراه داشته و ساختن این نقشه‌ها را از یک روند یادداشت‌نویسی صِرف، به یک روند تفکر جمعی تبدیل کرده است. پیشرفت‌های امروزی، امکانات زیادی را برای گسترش کاربرد نقشه ذهن، به عنوان یک تکنیک برنامه‌ریزی و خلق ایده فراهم می‌آورد.

مزایا و کاربردهای نقشه ذهن

اساساً نقشه ذهن، مانع تفکر کسل‌کنندۀ خطی شده و خلاقیت شما را به کار انداخته و یادداشت‌کردن را سرگرم‌کننده و دلپذیر می‌کند.

نقشه ذهن را می‌توان در موارد به کار برد:

• یادداشت کردن
• مشکل‌گشایی گروهی (طوفان فکری)
• حل مشکل
• مطالعه و به یاد سپردن مطالب
• خلاصه کردن اطلاعات
• برنامه‌ریزی
• تحقیق و پژوهش و ادغام کردن اطلاعات منابع مختلف
• ارائه کردن اطلاعات (در قالبی که نشان‌دهنده کل ساختار موضوع است)
• شناخت و درک موضوعات پیچیده
• به کار انداختن خلاقیت

به عنوان مثال، فرد می‌تواند به یک سخنرانی گوش کرده و لغات کلیدی یا نکات مهم آن را به صورت نقشه‌ تصویری یادداشت کند. همچنین افراد می‌توانند از نقشه‌های ذهنی به عنوان تکنیک یادآوری و یا دسته‌بندی و تنظیم اطلاعات یک ایده پیچیده استفاده کنند. نقشه ذهن می‌تواند در جلسات خلاقیت نیز به عنوان یک شیوه‌ مفید، مورد استفاده قرار گیرد.

مشکل می‌توان تعداد دقیقی برای کاربردهای مختلف نقشه ذهن ذکر کرد. در حقیقت این روش می‌تواند ما را در روشن شدن افکار و درک بهتر موضوعات مختلف یاری کند: موضوعات شخصی، خانوادگی، تحصیلی یا کسب و کار، برنامه‌ریزی روزانه یا برنامه‌ریزی زندگی، خلاصه کردن کتاب، شروع یک پروژه، برنامه‌ریزی ارائه‌ کار، نوشتن بخش‌های مختلف یک وبلاگ و غیره (تصویر 5). تحقیقات نشان می‌دهد که مربیان و دانش‌آموزان، تکنیک نقشه ذهن را مفید می‌دانند و مطالب و ایده‌های خود را در این روش، بهتر از روش‌های یادداشت‌نویسی خطی به خاطر می‌سپارند. جالب است بدانید در کتاب پرفروش نامگذاری مرده (The naming of the Dead)، نوشته‌ یان رنکین (Ian Rankin)، کارآگاهی به نام کارآگاه رِبوس (Rebus)، برای حل معمای یک جنایت، از روش نقشه ذهن استفاده می‌کند.

روش ترسیم نقشه ذهن

رسم کردن یک نقشه ذهن بسیار ساده است (تصویر 6). در حالت کلی، رسم این نقشه سه مرحله کلی دارد:

• شروع: در وسط یک برگه‌ سفید، ایده‌ای را که می‌خواهید بررسی کرده و توسعه دهید، بنویسید یا رسم کنید. پیشنهاد می‌شود کاغذ را به صورت افقی قرار دهید.
• توسعه: موضوعات مرتبط با موضوع اصلی را بسط داده و هریک از آنها را با یک خط به مرکز، وصل کنید.
• تکرار: همین روند را برای زیر مجموعه‌ها تکرار کنید. زیرمجموعه‌هایی را در سطوح پایین‌تر ایجاد کرده و هرکدام را به زیرشاخه‌ مرتبط، متصل کنید.

برای رسم دقیق‌تر نقشه ذهن، به روش زیر عمل کنید:

1. عنوان موضوعی را که در حال بررسی و مطالعه‌ آن هستید در وسط کاغذ بنویسید و یک دایره، دور آن رسم کنید. (این عنوان در دایره‌ی شماره 1 تصویر 7 نشان داده شده است)
2. همانطور که به سمت زیرمجموعه‌ها و سرفصل‌های فرعی موضوع پیش می‌روید، خطوطی را از دایره‌ اصلی رسم کنید. این خطوط را با زیرمجموعه‌ها و سرفصل‌ها مشخص کنید. (این خطوط در تصویر 7 با شماره 2 مشخص شده‌اند)
3. همچنانکه در مورد موضوع تحقیق می‌کنید و سرفصل‌های فرعی یا سطوح دیگری از اطلاعات را بررسی می‌کنید که به زیرمجموعه‌های قبلی مرتبط هستند، این اطلاعات را نیز با رسم خطوط به مطالب مرتبط متصل کنید. (این خطوط با شماره 3 در تصویر 7 مشخص شده‌اند)
4. در نهایت برای اطلاعات خاص یا ایده‌ها، خطوطی را از سرفصل‌های مناسب رسم کرده و آنها را مشخص کنید. (این خطوط در تصویر 7 با شماره 4 نشان داده شده‌اند)

همانطور که پیش می‌روید، اطلاعات جدید را به طور مناسب به نقشه ذهن اضافه کنید. یک نقشه ذهن تکمیل شده، یک موضوع اصلی دارد، با خطوطی که از همه جهت از مرکز آن رسم شده‌اند. زیرمجموعه‌ها، سرفصل‌های فرعی و اطلاعات مختلف، مانند شاخه‌های درخت از بدنه اصلی آن رسم می‌شوند. لازم نیست نگران ساختاری که ایجاد می‌شود، باشید؛ این ساختار و شاخه‌های آن با توسعه‌ موضوع، شکل می‌گیرند. زمانی که متوجه شدید چطور یادداشت‌های خود را در قالب یک نقشه ذهن رسم کنید، می‌توانید قواعد خود را به کار ببرید. پیشنهادات زیر به شما کمک می‌کند:

توصیه‌های بیشتر برای رسم نقشه ذهن:

• از رنگ، تصاویر و نمادها استفاده کنید. تا جایی که می‌توانید تجسمی کار کنید؛ به این ترتیب مغز شما با سهولت بیشتری عمل می‌کند. چنانچه شکل یا نمادی برای شما تداعی‌کننده معنی و مفهومی خاص است، از آن استفاده کنید. عکس‌ها و تصاویر، بیشتر از کلمات در یادآوری مطالب به شما کمک می‌کند. (بسیاری از افراد به این بهانه که هنرمند نیستند، از امتحان کردن این روش خودداری می‌کنند؛ اجازه ندهید این طرز فکر، شما را از امتحان کردن آن باز دارد.)
• تا جایی که می‌توانید عنوان موضوعات را کوتاه و مختصر در نظر بگیرید. عناوین را به یک کلمه و یا حتی از آن بهتر، به یک تصویر محدود کنید و از واژه‌های ساده استفاده کنید. اغلب کلمات در یادداشت‌های معمولی زائد هستند. در نقشه ذهن، کلماتِ قدرتمند و واژه‌های پرمعنی، معانی را به صورت مؤثرتر و قوی‌تری بیان می‌کنند. کلمات اضافی فقط باعث شلوغ شدن نقشه ذهن می‌شوند. به‌ویژه در اولین نقشه ذهن خود، وسوسۀ نوشتن یک عبارت کامل، بسیار زیاد است. اما همیشه به دنبال فرصت‌هایی بگردید که این عبارت‌ها را در حد یک کلمه و یا یک تصویر خلاصه کنید. به این ترتیب، نقشه ذهن شما کارآمدتر خواهد بود.
• کلمات را به صورت مشخص و خوانا بنویسید. نوشته‌های ناخوانا و مبهم، خواندن و مرور مطالب را دچار اشکال می‌کند.
• از اندازه و خطوط مختلف، فونت‌های متفاوت و رنگ‌های متنوع برای ایده‌های گوناگون (حداقل سه رنگ) استفاده کنید. این کار به شما کمک می‌کند تا در مواقع لازم، ایده‌ها را از هم تفکیک کنید. ضخامت و طول خطوط را تغییر دهید. این کارها می‌تواند در شناخت بهتر ساختار موضوع مفید باشد. تا جایی که می‌توانید نشانه‌های تصویری ایجاد کنید تا روی نکات مهم، تأکید بیشتری داشته باشید.
• در صورت لزوم از خطوط ضربدری استفاده کنید. اطلاعات یک بخش ممکن است با سایر بخش‌ها در ارتباط باشد؛ شما می‌توانید با رسم خطوط، این ارتباطات را نشان دهید. این کار به شما کمک می‌کند که ببینید چگونه یک قسمت از موضوع با سایر قسمت‌ها مرتبط است.
• هر کلمه یا تصویر را به تنهایی و روی خط مربوط به خودش به کار ببرید.
• همه‌ خطوط باید مرتبط بوده و به واژه یا تصویر مرکزی متصل باشند. بهتر است خطوط مرکزی و اصلی را ضخیم‌تر رسم کرده و با دور شدن از مرکز، خطوط را نازک‌تر رسم کنید.
• طول خطوط را متناسب با اندازه‌ کلمات در نظر بگیرید.
• سبک شخصی خود را به‌وجود بیاورید.

لازم به یادآوری است که قواعد و قوانین نقشه های تصویری را می‌توان بر اساس هدف و کاربرد، تغییر داد.

ابزارهای جدید

در حالی‌که رسم نقشه ذهن به صورت دستی در موارد مختلف می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد، نرم‌افزارها و شبکه‌هایی مانند Mind Genius و MindMeister، با ایجاد نقشه‌های کیفی، در روند ترسیم به شما کمک می‌کنند. این نقشه‌ها به سادگی قابل ویرایش، تقسیم‌شدن و بازنویسی هستند. نرم‌افزاری با نام نقشه ذهن نیز با سازماندهی فضایی و ساختار سلسله مراتبی، به صورت مفید و مؤثری در سازماندهی حجم وسیعی از اطلاعات کاربرد دارد.

سخن آخر

نقشه ذهن موضوعی بسیار جذاب و پربار است و در این مقاله تنها به صورت کلی به آن پرداخته شده است. نقشه ذهن به شما کمک می‌کند که بین ایده‌های خود ارتباط برقرار کنید. این شیوه، ارتباطاتی را بوجود می‌آورد که ممکن است در سایر روش‌ها به آن دست پیدا نکنید. اگر هر نوع کارِ پژوهشی، طراحی یا یادداشت‌نویسی را انجام می‌دهید، این روش را امتحان کنید و نتایج مؤثر آن را ببینید. نگران این نباشید که آن را درست انجام می‌دهید یا نه، فقط از آن لذت ببرید.

در انتها، تصویر شماره 8، یک نقشه ذهنی ساده را که به راه‌حل‌های جلوگیری از گرم شدن کره زمین می‌پردازد، نشان می‌دهد.

 

مقاله "آشنایی با نقشه ذهن"،‌ آرمیتا سراج زاهدی، مجله دستاورد، شماره 31، بهار 1391

منابع

1. Example of Mind Map: www.manid-mapping/co.uk
2. How to make a Mind Map? : www.manid-mapping/co.uk
3. How to do a Mind Map? : www.jcu.edu.au
4. Learn how to draw Mind Maps : www.mindtools.com
5. History of Mind Mapping : www.mindmeister.com
6. Who invented Mind Mapping? : www.mind-mapping.org

"نقشه ذهن" ، "آشنایی با نقشه ذهن" ، "رسم نقشه ذهن" ، "تاریخچه نقشه ذهن" ، "یادداشت‌برداری" ، "ایده‌پردازی" ، "ترسیم نقشه ذهن" ، "طراحی" ، "طراحی صنعتی"